Ο Άγιος Γεώργιος ο Τροπαιοφόρος ως Κατεξοχήν Στρατιωτικός Άγιος στη Βυζαντινή Παράδοση.
Η Στρατιωτική Ταυτότητα του Αγίου
Ο Άγιος Γεώργιος τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία ως Μεγαλομάρτυς, Καλλίνικος και Τροπαιοφόρος. Θεωρείται ο κατεξοχήν στρατιωτικός Άγιος, ιδιαίτερα προσφιλής στους στρατιώτες όλων των εποχών. Στη βυζαντινή αυλική εθιμοτυπία, όπως αναφέρει ο ψευδο-Κωδινός, το έμβλημά του —που τον παρουσίαζε έφιππο— μεταφερόταν ξεχωριστά από αυτά των άλλων μεγάλων στρατιωτικών μαρτύρων, όπως του Αγίου Δημητρίου, του Προκοπίου και των δύο Θεοδώρων.
Θαύματα και Επεμβάσεις σε Στρατιωτικά Πλαίσια
Ο Γάλλος βυζαντινολόγος Festugière εντοπίζει τη στρατιωτική διάσταση σε πολλά θαύματα του Αγίου, όπως:
-
Η διάσωση της πριγκίπισσας από τον δράκο, γνωστή παγκοσμίως.
-
Η διάσωση ενός νέου από τη Μυτιλήνη.
-
Η απελευθέρωση αιχμαλώτων, όπως του νεαρού Παφλαγόνα και του Λέοντα, γιου στρατηγού.
-
Η παρέμβασή του υπέρ αιχμαλώτων στα χέρια Σαρακηνών και Βουλγάρων.
-
Η θεραπεία τραυματισμένου αλόγου στην πόλη της Λύδας.
-
Η ανάσταση στρατιώτη που δολοφονήθηκε, όταν προσευχήθηκε κάποιος μπροστά στην εικόνα του.
Όλα τα παραπάνω καταδεικνύουν την ιδιαίτερη προτίμηση των στρατιωτών στον Άγιο Γεώργιο.
Η Εικονογραφική Εξέλιξη του Αγίου
Παρότι υπάρχουν μαρτυρίες για πολεμικές αναπαραστάσεις του Αγίου προ της εικονομαχίας, η παρουσίασή του ως στρατιώτη αυξάνεται σημαντικά μετά το πέρας της, ιδιαίτερα στην Καππαδοκία. Εκεί, οι στρατιωτικοί Άγιοι λατρεύονταν με ιδιαίτερη θέρμη. Οι εικόνες του Αγίου τοποθετούνταν σε εξέχουσες θέσεις, όπως:
-
Στις εισόδους των ναών
-
Μπροστά στο ιερό
-
Ακόμη και στην αψίδα του ναού
Ο Άγιος εικονιζόταν τόσο ως προστάτης των στρατιωτών όσο και ως νικητής του κακού.
Ο Συσχετισμός με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορική Ιδεολογία
Η στρατιωτική εικονογραφία του Αγίου Γεωργίου συμπίπτει χρονικά με τη μεταβολή της έννοιας του βυζαντινού αυτοκράτορα σε στρατιωτικό ηγέτη. Κατά την περίοδο των αυτοκρατοριών:
-
Νικηφόρου Φωκά (963–969)
-
Ιωάννη Τζιμισκή (969–976)
-
Βασιλείου Β΄ (976–1025)
η μορφή του αυτοκράτορα εξυψώνεται μέσα από τη στρατιωτική αρετή. Η εικονογραφική ταύτιση του Αγίου με τον ένδοξο στρατηγό αντανακλά αυτή τη θεώρηση.
Ο αυτοκρατορικός στρατός προσευχόταν καθημερινά, σύμφωνα με το Praecepta Militaria, στρατιωτικό εγχειρίδιο που αποδίδεται στον Νικηφόρο Φωκά. Ο στρατηγός έδινε έμφαση στις θρησκευτικές πρακτικές, συμβάλλοντας στην εδραίωση της εικόνας του ευγενούς ιππότη-αγίου.
Η Αυτοκρατορική Υιοθέτηση του Αγίου
Η υιοθέτηση του Αγίου Γεωργίου από τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες ενίσχυσε σημαντικά τη λατρεία του. Αν και δεν υπήρχε αυστηρή πρακτική, συχνά γίνονταν μεγάλες χορηγίες προς τιμήν του, είτε:
-
Ως προσευχή για μελλοντική προστασία του στρατεύματος, είτε
-
Ως ευχαριστία για νίκες που αποδόθηκαν στη βοήθειά του.
Ο ιστορικός Γεώργιος Σκυλίτζης, στον Κανόνα που συνέταξε, επικαλείται την αρωγή του Αγίου για τη νίκη του στρατού ενάντια σε Σκύθες, Πέρσες και βαρβάρους.
Εμφανίσεις και Παρεμβάσεις του Αγίου στις Μάχες
Ο Άγιος εμφανίζεται συχνά μαζί με άλλους ουράνιους συμμάχους σε καθοριστικές μάχες. Ιστορικές μαρτυρίες καταγράφουν ότι:
-
Ο Άγιος παρενέβη για να σώσει τον στρατηγό Δομνητσίολο, ανιψιό του Αυτοκράτορα Φωκά.
-
Το 961, συνέδραμε μαζί με τους Αγίους Δημήτριο, τους δύο Θεοδώρους και τον Αρχάγγελο Μιχαήλ κατά την πολιορκία του Χάνδακα από τον Νικηφόρο Φωκά.
-
Παρουσιάστηκε στον Ανδρόνικο Β΄, διαβεβαιώνοντάς τον για τη νίκη όταν προσευχόταν μπροστά στην εικόνα του έξω από το παρεκκλήσι της Θεοτόκου της Νικοποιού.
Η Διεθνής Λατρεία του Αγίου
Η φήμη του Αγίου Γεωργίου ξεπέρασε τα όρια της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας:
-
Οι Σταυροφόροι τον υιοθέτησαν ευρέως.
-
Οι Άγγλοι, υπό τον Εδουάρδο Γ΄, τον ανακήρυξαν προστάτη Άγιο του έθνους, αντικαθιστώντας τους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο.
-
Στον πόλεμο των Εκατό Χρόνων, επικαλούνταν τη βοήθειά του κατά των Γάλλων.
-
Ο Αλέξανδρος Νιέφσκι, μέγας δούκας του Νόβγκοροντ, ευεργετήθηκε από την παρέμβασή του κατά των Σουηδών (1240) και των Τευτόνων Ιπποτών (1242).
Η Προστατευτική Λειτουργία του Αγίου στον Ύστερο Βυζαντινό Κόσμο
Κατά τα ύστερα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ο Άγιος Γεώργιος έγινε προστάτης εναντίον των κατακτητών, καθώς οι στρατιωτικές νίκες λιγόστευαν. Η εικόνα του, συνήθως:
-
Σε πρόσοψη ή είσοδο ναού
-
Σε μορφή έφιππου αγίου που φονεύει δράκοντα ή εχθρό
απέκτησε συμβολική σημασία: το τέρας παρίστανε εχθρούς της πίστεως, κυρίως τους Τούρκους. Στην Τρανσυλβανία και την Κρήτη, οι Ορθόδοξοι πληθυσμοί επικαλούνταν τη βοήθειά του κατά των Λατίνων και των μουσουλμάνων κατακτητών.
Πηγές:
Christopher Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art and Tradition, Ashgate 2003, σσ. 109, 115–120, 126, 131, 280–281.