Τα θρησκευτικά μνημεία, τα οποία εδώ και αιώνες στέκουν επιβλητικά υποδηλώνοντας την ακλόνητη πίστη της Ορθοδοξίας συμπληρώνουν τη σπάνια ομορφιά του ορεινού τοπίου
Από τον ΣΩΤΗΡΗ ΛΕΤΣΙΟ
Ο Γράμμος είναι το τέταρτο σε ύψος βουνό της Ελλάδας -με υψόμετρο 2520 μέτρα- και καταλαμβάνει το βόρειο τμήμα του Νομού Ιωαννίνων, το νοτιοδυτικό του Νομού Καστοριάς και ένα τμήμα της νοτιοανατολικής Αλβανίας.
Διατηρεί αναλλοίωτο τον περιβαλλοντικό του πλούτο και όλα εκείνα τα στοιχεία, τα οποία συμβάλλουν στην ανάδειξη της ιστορικής και πολιτιστικής του ιδιαιτερότητας.
Τη σπάνια ομορφιά του ορεινού τοπίου συμπληρώνουν και τα θρησκευτικής σημασίας μνημεία, όπως είναι τα κατασκευασμένα από την παραδοσιακή πέτρα της περιοχής μοναστήρια και ναοί, τα οποία εδώ και αιώνες στέκουν επιβλητικά και αγέρωχα για να υποδηλώνουν την ακλόνητη πίστη της Ορθοδοξίας.
ΜΟΝΗ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ
Η αναφορά μας στα σημαντικότερα μοναστήρια που κοσμούν τις πλαγιές του Γράμμου ξεκινά από την Ιερά Μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών Τσούκας ή Μονή Ταξιάρχου Τσούκας, η οποία βρίσκεται στον Δήμο Νεστόριου, στην Καστοριά και είναι κτισμένη πάνω σε απόκρημνο βράχο. Η ονομασία Τσούκα οφείλεται σε ένα παλαιότερο -εγκαταλειμμένο σήμερα οικισμό- που υπήρχε βορειότερα της σημερινής τοποθεσίας και κατά τους χρόνους εκείνους είχε μετονομαστεί σε Αρχάγγελο. Το συγκεκριμένο μοναστήρι ιδρύθηκε τον 13ο αιώνα και σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, η οποία δυστυχώς σήμερα δεν υπάρχει, η ίδρυσή της χρονολογείται στο 1225. Το καθολικό της μονής είναι τετράγωνος, μονόχωρος ναός του 13ου αιώνα, ενώ μέσα από το καθολικό περνάει το νερό πηγής που χύνεται στον Στενοπόταμο.
Το γεγονός αυτό είναι η αιτία για την πρόκληση σε μόνιμη βάση προβλημάτων στατικότητας στο κτίσμα του καθολικού. Από τα όσα έχουν γίνει γνωστά κατά την περίοδο, όπου στον θρόνο του Βυζαντίου βρισκόταν η δυναστεία των Παλαιολόγων, είχαν γίνει πολλές δωρεές για την εικονογράφηση του μοναστηριού. Την περίοδο της τουρκοκρατίας το μοναστήρι βρέθηκε σε άνθηση, αφού υπήρξε σημαντικό πνευματικό κέντρο της περιοχής ενώ διέθετε και μεγάλη περιουσία. Το μοναστήρι εξήλθε αλώβητο από τα μαύρα χρόνια της τουρκοκρατίας, αλλά ωστόσο δεν γλύτωσε από την εκδικητική μανία των Γερμανών κατακτητών στον Β’ Π.Π όταν πυρπολήθηκε το 1943 από τους στρατιώτες της Ορεινής Μεραρχίας Εντελβάις. Το 1961 το μοναστήρι κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο, ενώ το καθολικό του ανακαινίσθηκε πριν από μερικά χρόνια.
ΜΝΗΜΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΟΡΙΑ
Το σωζόμενο σήμερα καθολικό του Αγίου Ζαχαρία αποτελεί μέρος του μοναστηριού που ανήκει στο Νομό Καστοριάς και από το 1990 έχει χαρακτηριστεί μνημείο πολιτισμικής κληρονομιάς. Βρίσκεται πολύ κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα-στον κεντρικό Γράμμο και σε υψόμετρο 1.200 μ. Ο Αγιος Ζαχαρίας απέχει λίγα μόλις μέτρα από το σημείο όπου πηγάζει ο ποταμός Αλιάκμονας. Η Ιερά Μονή ιδρύθηκε στα τέλη του 16ου αιώνα, και η ίδρυσή της υπήρξε η αφορμή για την ανάπτυξη περιμετρικά της ενός μικρού οικισμού που είχε την ίδια ονομασία. Δυστυχώς τα ίχνη αυτού του οικισμού, που καταστράφηκε από τους Τούρκους στα μέσα του 18ου αιώνα, δεν εντοπίζονται σήμερα εύκολα. Ο ναός είναι σταυροειδής με τρούλο χτισμένος σχεδόν εξ ολοκλήρου από πέτρα, το δε ψηλό τύμπανο του οκτάπλευρου τρούλου είναι φτιαγμένο από καλής ποιότητας και ανάλογης λάξευσης πορώλιθο.
ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ
Οι τοιχογραφίες, δείγμα υψηλής τέχνης των αγιογράφων της εποχής, ανάγονται στον 17ο αιώνα και πολλές από αυτές έχουν ανάγλυφες παραστάσεις. Απόδειξη ότι η αγιογράφηση συντελέστηκε εκείνη την περίοδο αποτελεί η εξής επιγραφή, που είναι ορατή στη νότια πλευρά και πάνω από το παράθυρο: «ΔΕΗĊΙĊ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕ….ΕΝ ΕΤΕΙ ΑΧΟΑ» δηλαδή το 1671. Γύρω στο 1769 εγκαταστάθηκε στην περιοχή μουσουλμανικός πληθυσμός και το καθολικό του μοναστηριού μετατράπηκε σε τζαμί και σταδιακά παραμελήθηκε. Ωστόσο συνέχισε να αποτελεί σημείο αναφοράς για τους ελληνικούς πληθυσμούς, που μετακινούνταν για τις ανάγκες των αγροτικών εργασιών ανάμεσα στα βουνά της Ηπείρου και της βορειοδυτικής Μακεδονίας. Μετά το 1912 και την απελευθέρωση της Μακεδονίας από τον τουρκικό ζυγό κατεβλήθησαν πολλές προσπάθειες για την συντήρηση και την αποκατάσταση του ναού. Το 2021 διεξήχθησαν εργασίες ανακαίνισης και προστασίας στο καθολικό του Αγίου Ζαχαρία.
ΔΙΑΤΗΡΗΤΕΟ ΜΝΗΜΕΙΟ Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΤΟ ΕΠΤΑΧΩΡΙ ΑΠΟ ΟΠΟΥ ΠΕΡΑΣΑΝ ΠΟΛΛΟΙ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ
Ο Παύλος Μελάς άναψε λαμπάδα στην εικόνα του Αϊγιώργη και προσευχήθηκε ώστε να έχει ευτυχή κατάληξη ο Μακεδονικός Αγώνας
Η Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Επταχωρίου βρίσκεται τις πλαγιές του όρους Τάλιαρου, πάνω από το χωριό Επταχώρι, στο Νομό Καστοριάς. Το συγκρότημα αποτελείται από τετράπλευρο σύστημα βοηθητικών κτιρίων, που περιβάλλουν το καθολικό του μοναστηριού. Το εν λόγω μοναστήρι ιδρύθηκε τον 17ο αιώνα και σύμφωνα με βυζαντινή επιγραφή η ανέγερση του καθολικού χρονολογείται στο 1625, ενώ η αγιογράφησή του ολοκληρώθηκε το 1632. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση ιδρυτής, πρώτος μοναχός και ηγούμενός της υπήρξε ένας ιερέας του Παλαιοχωρίου. Οταν έχασε τη γυναίκα και τα παιδιά του μετά από φοβερές δοκιμασίες, αποφάσισε να αφιερώσει τη ζωή του στο Θεό και να χαρίσει όλη του την περιουσία για να χτιστεί το μοναστήρι.
Το καθολικό του Αγίου Γεωργίου -που έχει κηρυχτεί διατηρητέο μνημείο- είναι τρίκλιτος ναός «Αθωνικού τύπου», δηλαδή σταυροειδής εγγεγραμμένος με οκταγωνικό τρούλο και με ψηλό τύμπανο και δύο μικρότερους τρούλους, επίσης οκταγωνικούς, πάνω από τον πρόναο. Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες υψηλής μεταβυζαντινής τέχνης. Πιστεύεται ότι πρόκειται για έργα ζωγράφων από το Επταχώρι ή το Λινοτόπι του Γράμμου. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στο μοναστήρι έβρισκαν καταφύγιο πολλοί αγωνιστές της περιοχής, που καταδιώκονταν από τούρκικα αποσπάσματα. Στις 3 του Σεπτέμβρη του 1904 -ένα μήνα πριν από τον θάνατό του στις 13 Οκτωβρίου- πέρασε από το μοναστήρι ο Παύλος Μελάς με οδηγό τον Βουρβουτσιώτη γέρο Λωλονάσιο, άναψε λαμπάδα στην εικόνα του Αϊγιώργη και προσευχήθηκε ώστε να έχει ευτυχή κατάληξη ο Μακεδονικός Αγώνας.
ΣΤΟΝ ΝΑΟ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΟΣΤΑΣ ΔΙΑΤΗΡΟΥΝΤΑΙ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ ΠΟΛΕΜΙΣΤΡΕΣ
Τον Αύγουστο του 2017 ξαναλειτούργησε μετά από 77 χρόνια ο ιερός ναός Παναγίας της Γράμμοστας, ή αλλιώς της «Κυράς του Γράμμου», που βρίσκεται στο κέντρο του παλιού οικισμού της Γράμμοστας, στο Νομό Καστοριάς, και δίπλα σε μια νεότερη αλλά μικρότερη ως προς το μέγεθος εκκλησία. Ο Ναός της Παναγίας χτίστηκε το 1887 επί αρχιερατείας του Μητροπολίτου Καστορίας Κυρίλλου, στα θεμέλια παλαιοτέρου ναού, τον οποίον είχαν καταστρέψει τα στρατεύματα του Αλή Πασά. Ο ναός έχει ένα κλίτος με ευμεγέθη κόγχη ιερού. Το κτίσμα είναι πετρόχτιστο και καλύπτεται από δίρριχτη στέγη με κεραμοσκεπή. Σε διάφορα σημεία του ναού διατηρούνται ακόμη και σήμερα πολεμίστρες, απ’ τις οποίες οι κάτοικοι του χωριού μάχονταν ενάντια στους τουρκαλβανούς. Παλαιότερα, ο ναός φιλοξενούσε την εικόνα της «Παναγιάς της Γραμμουστιανής», αναπαράσταση σε μεγάλο μέγεθος της Παναγίας που είχε παραγγελθεί στη Βενετία τον 17ο αιώνα.
Η Παναγία Γραμμουστιανή θεωρείται προστάτιδα των Βλάχων της Γράμμοστας και κατά την παράδοση κάθε χρόνο οι Γραμμουστιάνοι την ανέβαζαν πάνω σε ειδικό άλογο -σκεπασμένη με κόκκινο βελούδο και χρυσά σιρίτια- και την τοποθετούσαν στην εκκλησία της Παναγίας για όλο το καλοκαίρι. Μετά το θέρος με τον ίδιο τρόπο την κατέβαζαν, όταν έφευγαν και επέστρεφαν στα χειμαδιά. Εκτός από την ιερή εικόνα της Παναγίας έχει διασωθεί και το ιερό ευαγγέλιο της Παναγιάς της Γράμμουστας, το οποίο φιλοτεχνήθηκε και τυπώθηκε το 1748 στη Βενετία. Στα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα οι Βούλγαροι κομιτατζήδες λεηλάτησαν την περιοχή και βεβήλωσαν την θαυματουργή ιερά εικόνα της Παναγίας. Ο μακαριστός π. Δαμιανός, ο οποίος υπηρετούσε στο χωριό κατά την περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου, συνελήφθη από τους Ιταλούς και στη συνέχεια οδηγήθηκε σε φυλακές της Ιταλίας όπου και πέθανε εν μέσω κακουχιών. Στην διάρκεια του Εμφύλιου Πόλεμου εντός και εκτός του ναού διεπράχθησαν ωμότητες από την πλευρά των ανταρτών, όπου πολλοί άνθρωποι βασανίσθηκαν και εκτελέστηκαν. Μαρτυρικό ήταν και το τέλος του ιερέα του ναού, τον οποίο οι κομμουνιστές δολοφόνησαν στον προαύλιο χώρο της Παναγίας της Γράμμοστας μεσούσης της αδελφοκτόνας σύρραξης.