Οι ψυχές μετά θάνατο βρίσκονται σε μια κατάσταση, η οποία καλείται μέση, επειδή δεν έχει την τέλεια ανταπόδοση, ούτε της αρετής, ούτε της κακίας. Αυτή δε πρόκειται να διαρκέσει μέχρι της μεγάλη κρίση που θα γίνει κατά την δευτέρα παρουσία του Χριστού.
Στην μέση αυτή κατάσταση οι μεν ψυχές των δικαίων προ-απολαμβάνουν την ετοιμασμένη γι’ αυτούς μακαριότητα, οι δε [ψυχές] των αμαρτωλών υφίστανται σε κάποιο μέτρο την αιωνία και τέλεια κόλαση που τους αναμένει.
Κατά τον Ωριγένη οι ψυχές στη μέση κατάσταση καθαρίζονται δια κάποιου πνευματικού πυρός. Η διδασκαλία αυτή περί καθαρτηρίου πυρός διαδόθηκε στην Δυτική Εκκλησία, στην οποία ανυψώθηκε σε δόγμα πίστεως. Στην Ανατολική όμως Εκκλησία ουδέποτε αναγνωρίσθηκε η δοξασία περί καθαρτηρίου πυρός ως ορθή.
Η Παλαιά Γραφή [=Παλαιά Διαθήκη] περί της μέσης κατάστασης των ψυχών χρησιμοποιεί τη λέξη Σεώλ (Scheol), για να σημάνει γενικά και αόριστα την κατάσταση των κεκοιμημένων αγαθών και πονηρών, την μεταξύ του θανάτου και της αναστάσεως αυτών. Αντιστοιχεί δε στην Ελληνική [λέξη] Άδης [1], κατάσταση γνόφου και κατήφειας, κατέχουσα τα κατώτατα μέρη της γης [2].
Είναι δε εν χρήσει αντί του τάφου ως του δοχείου του σώματος μετά θάνατον [3], αλλά κυρίως, για να εκφράσει τον τόπο, ο οποίος δέχεται τα πνεύματα των τεθνεώτων· χωρίς κάποια ρητή αναφορά σε κάθε μια από τις διαιρέσεις των κατεχομένων από των δικαίους ή πονηρούς.
Ως προς τους αγαθούς, η διαμονή αυτών στo Σεώλ θεωρείτο μόνο ως κάποια μεσαία κατάσταση μεταξύ του θανάτου και της ευδαίμονος αναστάσεως [4].
Περί του τόπου στον οποίο μεταβαίνουν οι ψυχές εκείνων, που βρίσκονται κάτω από θεία οργή, στην ‘‘[Ορθόδοξη] Ομολογία’’ του Πέτρου Μογίλα αναφέρονται τα εξής (ερώτ. ξη΄)*.
Απόκρ. «Ο τόπος εκείνων με διαφορετικά ονόματα λέγεται: Πρώτον ονομάζεται Άδης, στον οποίο εξορίστηκε ο διάβολος, διωγμένος από τον ουρανό· όπως λέει ο προφήτης (Ησαΐας ιδ΄. 14)· ἔσομαι ὅμοιος τῷ ῾Υψίστῳ (είπε ο διάβολος)· νῦν δὲ εἰς ᾅδην καταβήσῃ καὶ εἰς τὰ θεμέλια τῆς γῆς. Δεύτερον λέγεται πυρ αιώνιο διότι λέει (Ματθ. κε΄. 41) η Γραφή: πορεύεσθε ἀπ’ ἐμοῦ οἱ κατηραμένοι εἰς τὸ πῦρ τὸ αἰώνιον τὸ ἡτοιμασμένον τῷ διαβόλῳ καὶ τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ· ακόμη και σκότος εξώτερο (εις το αυτό 30): καὶ τὸν ἀχρεῖον δοῦλον ἐκβάλετε εἰς τὸ σκότος τὸ ἐξώτερον· ἐκεῖ ἔσται ὁ κλαυθμὸς καὶ ὁ βρυγμὸς τῶν ὀδόντων.
Ονομάζεται ακόμη και με άλλα ονόματα [5] και όλα σημαίνουν πως είναι τόπος της κατακρίσεως και της θείας οργής, στον οποίο κατεβαίνουν οι ψυχές εκείνων όπου μεταβαίνουν από εδώ, οργισμένοι από τον Θεό και απεγνωσμένοι. Μα τούτο είναι άξιο να το ξέρει καθ’ ένας πως οι ψυχές των δικαίων, αν και βρίσκονται στους Ουρανούς δεν πήραν με όλο τούτο τέλειο τον στέφανο προ της τελευταίας κρίσεως, ούτε οι ψυχές των κατακριμένων πάσχουν τέλεια κόλαση· μα ύστερα από την εσχάτη κρίση, θα πάρουν οι ψυχές μαζί με τα σώματα τελείως τον στέφανο της δόξας ή την κόλαση».
- (Πέτρος Μογίλας. Ορθόδοξος Ομολογία. εκδ. Μόσχας 1839, σελ. 55).
[1] Ωσηέ ιγ΄. 14 [ἐκ χειρὸς ᾅδου ρύσομαι καὶ ἐκ θανάτου λυτρώσομαι αὐτούς, ποῦ ἡ δίκη σου, θάνατε; ποῦ τὸ κέντρον σου, ᾅδη; παράκλησις κέκρυπται ἀπὸ ὀφθαλμῶν μου].
[2] Δευτ. λβ΄. 22 [ὅτι πῦρ ἐκκέκαυται ἐκ τοῦ θυμοῦ μου, καυθήσεται ἕως ᾅδου κάτω, καταφάγεται γῆν καὶ τὰ γενήματα αὐτῆς, φλέξει θεμέλια ὀρέων]. Αμώς θ’. 2 [ἐὰν κατακρυβῶσιν εἰς ᾅδου, ἐκεῖθεν ἡ χείρ μου ἀνασπάσει αὐτούς· καὶ ἐὰν ἀναβῶσιν εἰς τὸν οὐρανόν, ἐκεῖθεν κατάξω αὐτούς].
[3] Γεν. λζ’. 35 [συνήχθησαν δὲ πάντες οἱ υἱοὶ αὐτοῦ καὶ αἱ θυγατέρες καὶ ἦλθον παρακαλέσαι αὐτόν, καὶ οὐκ ἤθελε παρακαλεῖσθαι λέγων ὅτι· καταβήσομαι πρὸς τὸν υἱόν μου πενθῶν εἰς ᾅδου. καὶ ἔκλαυσεν αὐτὸν ὁ πατὴρ αὐτοῦ]. Ιωβ ιδ΄. 13 [εἰ γὰρ ὄφελον ἐν ᾅδῃ με ἐφύλαξας, ἔκρυψας δέ με ἕως ἂν παύσηταί σου ἡ ὀργὴ καὶ τάξῃ μοι χρόνον, ἐν ᾧ μνείαν μου ποιήσῃ].
4 Ψαλμ. μη΄. 15 [ὡς πρόβατα ἐν ᾅδῃ ἔθεντο, θάνατος ποιμανεῖ αὐτούς· καὶ κατακυριεύσουσιν αὐτῶν οἱ εὐθεῖς τὸ πρωΐ, καὶ ἡ βοήθεια αὐτῶν παλαιωθήσεται ἐν τῷ ᾅδῃ, ἐκ τῆς δόξης αὐτῶν ἐξώσθησαν]. Παροιμ. θ΄. 18 [ὁ δὲ οὐκ οἶδεν ὅτι γηγενεῖς παρ᾿ αὐτῇ ὄλλυνται, καὶ ἐπὶ πέταυρον ᾅδου συναντᾷ]. Ησαΐας λδ΄. 8-10 [ἡμέρα γὰρ κρίσεως Κυρίου καὶ ἐνιαυτὸς ἀνταποδόσεως κρίσεως Σιών. καὶ στραφήσονται αἱ φάραγγες αὐτῆς εἰς πίσσαν καὶ ἡ γῆ αὐτῆς εἰς θεῖον, καὶ ἔσται ἡ γῆ αὐτῆς ὡς πίσσα καιομένη νυκτὸς καὶ ἡμέρας καὶ οὐ σβεσθήσεται εἰς τὸν αἰῶνα χρόνον, καὶ ἀναβήσεται ὁ καπνὸς αὐτῆς ἄνω· εἰς γενεὰς ἐρημωθήσεται καὶ εἰς χρόνον πολύν].
5 Ρωμ. β΄. 5 [κατὰ δὲ τὴν σκληρότητά σου καὶ ἀμετανόητον καρδίαν θησαυρίζεις σεαυτῷ ὀργὴν ἐν ἡμέρᾳ ὀργῆς καὶ ἀποκαλύψεως καὶ δικαιοκρισίας τοῦ Θεοῦ].
- Το κείμενο έχει μεταφερθει στη νεοελληνική γλώσσα
Μητροπολίτου Πενταπόλεως Νεκταρίου Κεφαλά. Μελέτη περί της αθανασίας της ψυχής και περί των ιερών μνημοσύνων, εκδ. τυπογραφείο Παρασκευά Λεωνή, Αθήνα 1901.