Το μόνο που ξέρουμε από τα νεανικά χρόνια του Παφνουτίου είναι ότι καταγόταν από την Αίγυπτο. Στο διωγμό του Μαξιμίνου (308) ομολόγησε την πίστη και καταδικάστηκε σε καταναγκαστικά έργα στα μεταλλεία.
Όταν αργότερα απελευθερώθηκε, έγινε μοναχός, ακολουθώντας την τάξη του Μεγάλου Αντωνίου. Αργότερα τον συναντάμε επίσκοπο στη Θηβαΐδα. Έλαβε μέρος στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο και εναντιώθηκε σε πρόταση για τη θέσπιση υποχρεωτικής αγαμίας του κλήρου. Ο Κύριος τον κάλε σε κοντά του γύρω στα 360.
Έλεγαν για τον αββά Παφνούτιο, ότι εγκρατευόταν κι είχε πολλά χρόνια να πιεί κρασί. Κάποτε, λοιπόν, οδοιπορώντας, έπεσε πάνω σε μια παρέα ληστών που μπεκρόπιναν. Ο αρχιληστής τον γνώριζε και ήξερε πως δεν πίνει. Βλέποντας τον όμως πολύ κουρασμένο και θέλοντας να τον πειράξει, γέμισε το ποτήρι και του το πρότεινε, απειλώντας τον συγχρόνως με το ξίφος. Η φωνή του ακούστηκε βαριά
– «Αν δεν το πιείς θα σε σκοτώσω!».
Τότε ο γέροντας καταλαβαίνοντας πως περισσότερο θα πράξει σύμφωνα με το θέλημα του Θεού, αν προσπαθήσει να κερδίσει τον ληστή, παρά αν επιμείνει στην εγκράτεια του, το πήρε και το ήπιε.
Η συμπεριφορά του Παφνούτιου έκανε τον αμαρτωλό να μετανοήσει και με δάκρυα στα μάτια να πει:
– «Συγχώρεσε με, αββά, που σε στενοχώρησα».
Του λέει τότε ο δίκαιος·
– «Είμαι βέβαιος πως ο Θεός, χάρη σ’ αυτό το ποτήρι, θα φανεί μαζί σου σπλαχνικός και σ’ αυτή τη ζωή και στη μελλούμενη».
Λέει ο αρχιληστής:
– «Μάρτυρας μου ο Θεός, από τώρα και εμπρός δε θα κακομεταχειριστώ κανέναν».
Έτσι κέρδισε ο γέροντας ολόκληρη την παρέα, βάζοντας κατά μέρος το δικό του θέλημα για να πραγματοποιήσει το θέλημα του Κυρίου.
Αποφθέγματα Πατέρων, Παφνούτιος/Migne PG τόμ. 65, στήλη 777 C εξ.
Νερό από την έρημο.
Συλλογή κειμένων και σχόλια: Ηλία Βουλγαράκη. Απόδοση στα νεοελληνικά: Κωστή Κυριακίδη.
Αποστολική Διακονία, εκδ. Β΄ 1996.