Ένας μύθος του Αισώπου αναφέρεται στην λογομαχία που είχε κάποτε ένα αρνί με ένα λύκο.1 Το αρνί που στεκόταν σε ψηλό πύργο επάνω, κορόϊδευε τον λύκο που περνούσε από κάτω στο δρόμο. Τον αποκαλούσε κακό θηρίο και αιμοβόρο. Ο λύκος τότε στράφηκε και του είπε: «Δεν με περιπαίζεις εσύ, αλλά ο πύργος πάνω στον οποίο στέκεσαι»! Αν δεν υπήρχε ο πύργος, ο λύκος θα έτρωγε το πρόβατο. Αυτό αναλογιζόμαστε και εμείς, τολμώντας τώρα να γράψουμε ερμηνεία στην Αποκάλυψη. Δεν θεωρούμε δική μας τη δύναμη να το κάνομε, αποκαλύπτοντας μάλιστα την κακία των πονηρών πνευμάτων, αλλά τη δύναμη μας τη δίνει η Εκκλησία, και η μετά Θεόν προστάτης μας, η Παναγία, που είναι «της Εκκλησίας ο ασάλευτος Πύργος» (χαιρετισμοί).
[the_ad id=”75262″]
[the_ad id=”75338″]
Το προφητικό βιβλίο της Καινής Διαθήκης, η «Αποκάλυψις του Ιωάννου», έδωσε την ευκαιρία σε πολλούς Χριστιανούς να προσπαθήσουν μια ερμηνεία του, και μια επαφή γενικότερα με το προφητικό πνεύμα της Βίβλου. Σε άλλους για ωφέλεια πνευματική, σε άλλους για ακαδημαϊκού τύπου έρευνα, και άλλους για να προβάλλουν τον εαυτό τους. Αυτοί οι τελευταίοι ως μη αναζητητές της Αληθείας δημιούργησαν πολλές πλάνες.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας ερμήνευσαν την Αποκάλυψη με τρόπο θεόπνευστο και την παρέδωσαν σε όλες τις επόμενες από αυτούς γενιές. Στις μέρες μας υπάρχουν όλα όσα βοηθούν στην κατανόηση του προφητικού αυτού βιβλίου: και τα κείμενα των Πατέρων, και οι γνώσεις για μια ιστορικού τύπου προσέγγιση των γεγονότων που αναφέρονται στην Αποκάλυψη, και οι εμπειρίες από την διάδοση που είχαν οι διάφορες κατά καιρούς πλάνες. Παρουσιάζεται εδώ μια σύντομη ερμηνεία του βιβλίου της Αποκαλύψεως που προσθέτει ερμηνευτικά σχόλια και στα γεγονότα που δεν είχαν λάβει ιστορική υπόσταση όταν οι Πατέρες της Ορθοδοξίας έγραφαν τη δική τους Θεοφώτιστη ερμηνεία. Επειδή ένα είναι το Πνεύμα που φώτισε και φωτίζει Προφήτες, Αποστόλους και Διδασκάλους της Εκκλησίας, πρέπει και η ερμηνευτική απόδοση του κειμένου της Αποκάλυψης να γίνεται, και εδώ αυτό προσπαθείται συν Θεώ, σε συμφωνία με το πνεύμα των άλλων Ιερών Γραφών και παραδόσεων.
Εξ άλλου ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος χρησιμοποιεί στην Αποκάλυψη νοήματα του αυτού πνεύματος με τα υπόλοιπα ιερά βιβλία της Γραφής, ακόμη και εκφράσεις παρεμφερείς προς αυτές των προφητών, κυρίως των Ιεζεκιήλ και Δανιήλ. Στα σημεία που υπάρχουν αναφορές στην Αποκάλυψη σχετικά με εξωτερικά φαινόμενα, όπως πείνες, σεισμούς κλπ, καλό είναι να ακούμε τη γνώμη και τα στοιχεία των επιστημονικών ερευνητών, ακόμη και των μη Ορθοδόξων, αλλά να μην νομίσουμε σε καμμιά περίπτωση, ότι η Αποκάλυψη εστιάζεται σε αυτά. Το κέντρο της Αποκάλυψης είναι πνευματικό, αφορά τις άϋλες ψυχές, αλλά κατά ένα τρόπο που διαφεύγει της γνώσης των εξωτερικών ερευνητών τα αόρατα και άϋλα «τοις ποιήμασι νοούμενα καθοράται», δηλ. τα πνευματικά γίνονται αντιληπτά μέσω των δημιουργημάτων, από την αρχή της Δημιουργίας, από κτίσεως κόσμου. 2 «Λοιπόν υπάρχουν έργα του Θεού αόρατα, τα οποία συμβαίνει να είναι κρυμμένα από εμάς, για τα οποία και ο θεσπέσιος Απόστολος συμμαρτυρεί και λέγει διότι τα αόρατα (έργα Του) από τότε που κτίσθηκε ο κόσμος δια των (ορατών) δημιουργημάτων εννοούμενα βλέπονται», 3 εξηγεί και ο Άγιος Αθανάσιος ο Μέγας.4
Στην Αποκάλυψη φανερώνονται πολλά Ουράνια Μυστήρια μέσω παραστάσεων αντιληπτών κατά το δυνατόν από τους ζώντες ανθρώπους. Ο προφήτης και βασιλιάς Δαβίδ μελετούσε κατ’ αυτόν τον τρόπο, διδασκόμενος και από το παρελθόν: «Θυμήθηκα τις αρχαίες ημέρες και μελέτησα σ’ όλα τα έργα Σου, στα δημιουργήματα των χεριών Σου μελετούσα»5 . Δηλ. ομολογεί ότι θυμόταν τι συνέβαινε τον παλιότερο καιρό μελετώντας τα βιβλία της Γραφής, γιατί η Δημιουργία και όλη η πορεία του αρχαίου θεοκρατικού Ισραήλ ήταν καταγραμμένη από την εποχή του Μωϋσή σ’ αυτήν, διδασκόμενος και από όλα τα δημιουργήματα του Θεού.
Επειδή «αι ημέραι πονηραί εισί» (Εφ. Ε-16) συνηθίζεται να μελετάμε με θαυμασμό τα ανθρώπινα “επιτεύγματα”. Όμως κατά τον Εκκλησιαστή «ἰδοὺ τὰ πάντα ματαιότης» και ανάπαυση στις αιώνιες ψυχές δεν υπάρχει από αυτά τα πρόσκαιρα. Τα αφιερωμένα στον (αληθινό) Θεό, όμως, κτίσματα μας βοηθάνε να ατενίζομε σ’ Αυτόν, διότι αποτελούν υλοποιημένες εκφράσεις6 όσων αφορούν τη σωτηρία μας και του συνδεόμενου με μας πνευματικού κόσμου. Ακόμα και ο παλιός ναός των Ιουδαίων συμβόλιζε το σώμα του Σωτήρος Χριστού όπως ο ίδιος ανέφερε στους Ιουδαίους: «Καταλύστε αυτόν τον ναό και Εγώ σε τρεις ημέρες θα τον ανεγείρω… εκείνος δε έλεγε περί του ναού του σώματος Αυτού» (Ιω. Ιβ 19-21).
Η αντιστοίχηση αυτή, βέβαια, έπαψε να ισχύει από τότε που σχίστηκε7 το καταπέτασμα του ναού. Τότε η χάρη του Θεού έφυγε από τα ιερά των Ιουδαίων, επειδή σταύρωσαν τον Μεσσία. Δεν είναι όλα τα αφιερώματα προς τον Θεό δεκτά αν δεν είναι της αποδοχής Του. Είτε μέσω κάποιων γενικότερων κανόνων, για το πως πχ πρέπει να χτίζεται κ αι να καθαγιάζεται κάθε εκκλησία, είτε μέσω πιο συγκεκριμένων υποδείξεων, όπως πχ στους Ιουδαίους είχε υποδειχθεί σαν τόπος λατρείας ο τότε ναός της Ιερουσαλήμ και μόνον αυτός, διότι ένας ήταν ο αναμενόμενος Μεσσίας που το σώμα του συμβόλιζε ο ναός.
Ο χάλκινος όφις, προτύπωση του Σταυρού, υψώθηκε από τον Μωϋσή στην έρημο, όχι από απλή δική του πρωτοβουλία, αλλά κατ’ εντολή του Θεού, για να γιατρεύει όλους όσους ατένιζαν σ’ αυτόν. Οι Πατέρες δίνουν σημασία και στα ονόματα των δημιουργημάτων, ιδιαίτερα τα αναφερόμενα στη Βίβλο. Πώς, ρωτάει ο Άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης, κάποιος να παραδράμει την σπουδαία εκείνη και φροντισμένη φιλοσοφία, όπου λέγεται ότι, «όχι μόνο στα δημιουργήματα γίνεται φανερή η μεγαλοπρέπεια του Δημιουργού, αλλά και δια των ονομάτων τους δείχνεται η σοφία του Θεού, επειδή με τρόπο οικείο (συγγενικό) και προσφυώς, σε καθένα από τα γενόμενα ταίριαξε τις προσηγορίες (δηλ. τα ονόματά τους)»; (Κατά Ευνομίου). Στη Χριστιανική γραμματεία, από την εποχή των πρωτοπλάστων, υπάρχει συμμετοχή στα γεγονότα, τόσο των ανθρώπων, όσο και του Θεού. Το περιβάλλον υφίσταται τα αποτελέσματα από την επίδραση πάνω του των δύο αυτών θελήσεων, Θεού και ανθρώπων8 . Δεν υπάρχει πεπρωμένο (κισμέτ) στο οποίο πρέπει οι Χριστιανοί να υποταχτούν. Οι προφητείες είναι διαφόρων επιπέδων εξαρτώμενες από την θέληση του Θεού και την οξύτητα της πνευματικής αντίληψης του προφητεύοντος.
Και δεν πρέπει το θεολογικά πνευματικό να συγχέεται με το κοσμικά πνευματικό που είναι η διανόηση χωρίς διάκριση καλού και κακού.9 Στο βιβλίο της Αποκάλυψης προφήτης είναι ο πιο ικανός στην φανέρωση Μυστηρίων, ο απόστολος και Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος, ο αγαπημένος μαθητής του Κυρίου, που άκουγε από Αυτόν τα απόρρητα προσπίπτοντας στο στήθος Του. Για τον λόγο αυτό δεν είναι παράδοξο που ο Ιωάννης ανεβαίνει μέχρι τον θρόνο του Θεού καταγράφοντας το πως παίρνονται εκεί οι αποφάσεις που αφορούν τα πράγματα της Γης. Ο Υιός του Θεού από την αρχή φανερώνει στον Ιωάννη ότι είναι θέλημά του να πληροφορηθούν οι Χριστιανοί τα μέλλοντα να συμβούν στην Οικουμένη, δοσμένα με πνευματικό τρόπο στην Αποκάλυψη, ώστε να γνωρίζουν ότι όλα ελέγχονται από Αυτόν και να μην φοβούνται, αλλά για όλα να ευχαριστούν τον Θεό.10 Οι άνθρωποι αποφασίζουν ελεύθερα αλλά βοηθούνται ανάλογα με το πνευματικό τους ενδιαφέρον. Τα μη Χριστιανικά φιλοσοφικά – θρησκευτικά συστήματα αναφέρονται εν μέρει σε παρόμοια θέματα με την Αποκάλυψη, μιλάνε για το τέλος του κόσμου ή την αλλαγή καταστάσεων στο πέρασμα του χρόνου, αλλά οι αναλύσεις τους δείχνουν την έλλειψη γνώσεων περί πνευματικού κόσμου, κινούνται σε ερμηνείες και αξιολογήσεις στο υλικό πεδίο. Από αυτή την άποψη ο σύγχρονος άνθρωπος με τους υπολογιστές και τα ηλεκτρονικά συστήματα παρατήρησης που σαρώνουν τα πάντα από το διάστημα μέχρι τους βυθούς των ωκεανών, είναι πιο εύκολο να κάνει σωστότερες προβλέψεις.
Γενικά οι εξω-Χριστιανικές κοσμοθεωρίες ή θρησκείες δεν ανυψώνουν το νου όσων τις μελετούν στο να αντιληφθεί ότι υπάρχει, και συμμετέχει στα δρώμενα στη Γη, ο ουράνιος – άφθαρτος πνευματικός κόσμος, και ότι μετέχομε και εμείς σ’ αυτόν με την ψυχή μας που είναι αθάνατη. Είναι παρασυρμένες από τη ματαιότητα του υλικού κόσμου, και η “θεολογία” τους είναι κοσμική, δεν ξεφεύγει δηλαδή από τα όρια και τις έννοιες του κόσμου αυτού γι’ αυτό και η ανακύκλωση των φυσικών διεργασιών, όπως των νερών (από τους ωκεανούς στα σύννεφα, και μέσω των ποταμών πάλι στη θάλασσα) και της κυκλικής κίνησης των άστρων γύρω μας, έχει μπει στη θεολογία των θνητών ή μετενσαρκωμένων ψυχών καθώς και στην εσχατολογία τους. Οι Χριστιανοί που δεν προσήλθαν στη Μυστηριακά μεταδιδόμενη χάρη, αλλά αρκούνται μόνο στο να ονομάζονται Χριστιανοί έχοντας σαν βάση ο καθένας τις ιδέες του μυαλού του, μπερδεύουν ακόμη περισσότερο τα πράγματα.
Παίρνουν τις κοσμοθεωρίες και τις ανακατεύουν με Χριστιανικές εσχατολογικές αναφορές. Στην περίπτωση των ινδιάνων Μάγιας, όπως είχαμε γράψει στο «τι θα γίνει το 2012»11, αναγραφόταν σε εφημερίδες και περιοδικά και προβαλλόταν από τα δυτικά μέσα ενημέρωσης και τα κινηματογραφικά στούντιο ότι το 2012, στις 21 Δεκεμβρίου έρχεται η συντέλεια. Και αυτό γιατί; Διότι ένας μεγάλος κύκλος μέτρησης του χρόνου από τους Μάγιας συμπληρώνεται τότε …για να αρχίσει ένας άλλος! Ο σοφός Άγγλος επιστήμων Ισαάκ Νεύτων (Isaac Newton 1643-1727), που θεωρείται θεμελιωτής της σύγχρονης Φυσικής, μελέτησε επίσης την Αποκάλυψη.
Ο βαθειά θρησκευόμενος Νεύτων αποδεικνύεται ότι ήταν καλός γνώστης της Βίβλου. Σε ένα χειρόγραφό του, από το 1704, που παρουσιάσθηκε σε έκθεση το 2007 στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, ο Νεύτων χρησιμοποιεί το βιβλίο του Δανιήλ από την Αγία Γραφή σε συνδυασμό με την Αποκάλυψη, για τον περίπου υπολογισμό της ημερομηνίας για την Συντέλεια. Το κάνει όπως λέει για να μην διασύρεται η Εκκλησία από διαφόρους που κάθε τόσο λένε ότι έρχεται το τέλος. Με όλο το επιστημονικό (αλλά όχι και θεολογικό) κύρος του, δήλωσε ότι η Συντέλεια δεν πρόκειται να έρθει πριν το 2060. 12 Αν και ο τρόπος που ερμηνεύει το θέμα είναι πρόχειρος και μάλλον αυθαίρετος, η καλή του προαίρεση φαίνεται ότι έπαιξε ρόλο στο να προσεγγίσει την πραγματικότητα καλύτερα από πολλούς άλλους. Ένας άλλος ερευνητής της Αποκάλυψης αλλά και πολέμιος του παπισμού13, ήταν ο Σκωτσέζος Τζον Νάπιερ (John Napier 1550-1617). Παρά το ότι η ερμηνεία του στην Αποκάλυψη είχε σημαντική κυκλοφορία σε πολλές γλώσσες, δεν είναι αυτή για την οποία έγινε κυρίως γνωστός. Εκείνο στο οποίο διακρίθηκε ήταν η επινόηση των λογαρίθμων, και η διευκόλυνση των πράξεων με μεγάλους αριθμούς.
Αυτό έχει σημασία και στην Αποκάλυψη, κατά την έρευνα των αριθμητικών αναφορών της με βάση το σκεπτικό14 του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητού. Στους αρχαίους Έλληνες και τους Ιουδαίους είχε γίνει, με τη χάρη του Θεού, ανάλογα και με την δεκτικότητά τους, μία προετοιμασία για την έλευση του Μεσσία. Ο μεν Ιουδαϊκός λαός επελέγη για να φέρει τον Μεσσία στον κόσμο, και ο Νόμος με τους Προφήτες όπως και όλη η Παλαιά Διαθήκη ήταν ένα εργαλείο που άνοιγε το δρόμο γι’ αυτό, ο δε Ελληνικός βοηθήθηκε να αναπτύξει την φιλοσοφία η οποία ανθρώπινα εξηγούσε15 γιατί έπρεπε να γίνει αυτή η έλευση, και επίσης να βοηθήσει στη μετάδοση του Ευαγγελίου. Δηλαδή ο παλιός Ισραήλ έφερε τον Μεσσία σωματικά και έγινε φορέας αληθινών αποκαλύψεων του Θεού στον κόσμο, ενώ ο αρχαίος Ελληνισμός μετέδιδε την εύηχη Ελληνική γλώσσα και τα γράμματα, για να μπορεί να γίνει από τις διάνοιες των ανθρώπων εύκολα κατανοητός, ερευνητός και ευμετάδοτος ο σωτηριώδης λόγος του Μεσσία Χριστού.
Η μετά Χριστόν χάρη που δόθηκε δια των Μυστηρίων από το Άγιο Πνεύμα στους Χριστιανούς, επειδή με αυτή ανοίγεται η Βασιλεία των Ουρανών, είναι ασύλληπτα μεγαλύτερη από αυτή που είχαν οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, ακόμη και ο Μέγας μεταξύ αυτών Τίμιος Πρόδρομος: «αληθινά σας λέγω, δεν υπήρξε μεταξύ αυτών που γεννήθηκαν από γυναίκες μεγαλύτερος του Ιωάννου του Βαπτιστού. Ο μικρότερος όμως στη βασιλεία των ουρανών είναι μεγαλύτερός του». 16 Βέβαια η ανταμοιβή μετά θάνατον είναι ανάλογη με τον κόπο και την αξιοποίηση που κάνει κάθε άνθρωπος στα δοσμένα σ’ αυτόν τάλαντα17 του Θεού. Γι’ αυτό η θέση του Βαπτιστού και Προδρόμου της πρώτης παρουσίας του Χριστού, ο οποίος έζησε με υπερκόσμια άσκηση18 και μαρτύρησε υπερασπιζόμενος τον νόμο του Θεού, είναι πάντα κορυφαία μέσα στην Εκκλησία.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
Λεόντιος Μοναχός Διονυσιάτης
ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΆΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ
1 Ἀρνὸς καὶ λύκος: ἀρνὸς ἐφ’ ὑψηλοῦ πύργου ἱστάμενος λύκον κάτωθεν παριόντα τὴν ὁδὸν ἔσκωπτε καὶ θηρίον κακὸν ἀπεκάλει καὶ αἱμοβόρον. ὁ δὲ λύκος στραφεὶς εἶπε πρὸς αὐτόν· «οὐ σύ με λοιδορεῖς, ἀλλ’ ὁ πύργος, ἐν ᾧ ἵστασαι»…
2 «…τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται, ἥ τε ἀΐδιος Αὐτοῦ δύναμις καὶ θειότης, εἰς τὸ εἶναι αὐτοὺς ἀναπολογήτους» (Ρωμ. Α-20).
3 Ως άνω: «…τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ… καθορᾶται».
4 Ἀθανασίου, ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρείας, εἰς τό· «πορευομένου δὲ αὐτοῦ ὑπεστρώννυον τὰ ἱμάτια αὐτῶν ἐν τῇ ὁδῷ». Γι’ αυτό, λέει ο άγιος, ζητάμε «θεοῦ σοφίαν ἐν μυστηρίῳ, τὴν ἀποκεκρυμμένην,» «ἣν οὐδεὶς τῶν ἀρχόντων τοῦ αἰῶνος τούτου ἔγνωκεν· εἰ γὰρ ἔγνωσαν,» φησίν, «οὐκ ἂν τὸν κύριον τῆς δόξης ἐσταύρωσαν».
5 «…ἐμνήσθην ἡμερῶν ἀρχαίων καὶ ἐμελέτησα ἐν πᾶσι τοῖς ἔργοις σου, ἐν ποιήμασιν τῶν χειρῶν σου ἐμελέτων». (Ψαλμ. 142) 6 Επίσης θα μπορούσαμε να τις πούμε και (ιερές) προβολές ή απεικονίσεις ή εικόνες
7 Κατά τη Σταύρωση: «῏Ην δὲ ὡσεὶ ὥρα ἕκτη καὶ σκότος ἐγένετο ἐφ᾿ ὅλην τὴν γῆν ἕως ὥρας ἐνάτης, τοῦ ἡλίου ἐκλείποντος, καὶ ἐσχίσθη τὸ καταπέτασμα τοῦ ναοῦ μέσον» (Λουκ. Κγ 44-45).
8 Με τους ανθρώπους καλής ή κακής προαίρεσης συντάσσονται ή αντιπαρατάσσονται οι αγγελικές οντότητες. Οι αγαθοί άγγελοι βοηθούν να επιτελεστεί κάθε καλό, ενώ οι πονηροί (δαίμονες) το μάχονται επιδιώκοντας το κακό.
9 Με την λέξη πνευματικό θα εννοούμε εφεξής τη χάρη του Θεού που λαμβάνεται από τους ανθρώπους, ιδιαίτερα σε ζητήματα κατανόησης του θελήματος και των ενεργειών του Θεού, και όχι την διανοητική επεξεργασία που είναι χρήσιμη μόνο αν έχει δοθεί η χάρη.
10 «Εν παντί ευχαριστείτε» λέει ο Απόστολος, και αν και θλιβόμεθα δεν πρέπει (υπερβολικά) να στενοχωρούμαστε: «Εν παντί θλιβόμενοι αλλ’ ου στενοχωρούμενοι» (Β Κορ. Δ-8).
11 http://www.imdleo.gr/diaf/files/2012/2012.pdf Για τους Μάγιας αποθηκευμένο αρχείο: http://www.imdleo.gr/apocalypse/01/ Maya2012.pdf
12 Υπολογίζει τις 1260 ημέρες της Αποκάλυψης σαν χρόνια από την επικράτηση του παπισμού, που θεωρεί ότι έχει πραγματωθεί όχι ενωρίτερα από το 800 μ.Χ. σύμφωνα με ερμηνεία του στον προφήτη Δανιήλ. Έτσι φτάνει στο 800+1260=2060 μ.Χ. www.imdleo.gr/apocalypse/01/IsaacNewton.pdf (αγγλικά). Notes: Newton_1 Newton_2
13 Φαίνεται καθαρά στο έργο του: «A Plaine Discovery of the Whole Revelation of St. John», του 1593, που μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες.
14 Όπως πχ τα 200.000.000 του στρατού που θα περάσει τον Ευφράτη, που αναλύσαμε ήδη στο 3 ΟΥΑΙ. Ξέρομε πόσο πλατιά και σημαντική είναι η έννοια του «λόγου» θεολογικά. Τα γήϊνα είναι σκιές των επουρανίων, αλλά όταν αναφέρονται στη Βίβλο βοηθούν κι αυτά στην πνευματική ερμηνεία των γεγονότων. Ο λογάριθμος είναι πράγματι ένας αριθμός που μετράει λόγους. Λογάριθμος πχ του 16 ως προς βάση 2 είναι ο 4. Δηλ. log216=4 Ο 4 είναι και το πλήθος των λόγων μέχρι το 16, αν παρατηρήσομε τον παρακάτω πίνακα. Λογάριθμος του 729 ως προς βάση 3 είναι ο 6. Δηλ. log3729=6, διότι 36 =729. Και 6 είναι το πλήθος των λόγων μέχρι το 729.
15 Ο Σωκράτης πριν το θάνατό του είπε στους Αθηναίους, κατά την απολογία του, το προφητικό: «καθεύδοντες διατελείτε αν, ει μή τινα άλλον υμίν ο Θεός επιπέμψειε, κηδόμενος υμών». Δηλ. «Θα συνεχίζατε να κοιμάστε αν ο Θεός δεν σας έπεμπε κάποιον άλλον, φροντίζοντας για σας». Δείτε στον «Επίτομο» τι λέει ο Άγιος Νεκτάριος.
16 «ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐκ ἐγήγερται ἐν γεννητοῖς γυναικῶν μείζων ᾿Ιωάννου τοῦ βαπτιστοῦ· ὁ δὲ μικρότερος ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν μείζων αὐτοῦ ἐστιν» (Ματθ ια‐11).
17 Βλ. στην παραβολή των ταλάντων (Ματθ. Κε 14).
18 Η ισάγγελη πολιτεία του Προδρόμου παριστάνεται, σ’ αυτόν αποκλειστικά, με φτερούγες στις αγιογραφίες.