Ο αιώνας μας θεωρείται ως αιώνας πού ή τεχνολογία έχει φθάσει σε πολύ μεγάλα ύψη. Παρόλα αυτά όμως ο άνθρωπος, ο εσωτερικός κυρίως άνθρωπος, δεν έχει ειρήνη. Κυριαρχείται από το άγχος. Ψάχνει για την ειρήνη και αυτά πού βρίσκει είναι υποκατάστατα της ειρήνης.
Ή ψυχιατρική κατέχει την πρώτη θέση λόγω της ανασφάλειας πού αισθάνεται ο σύγχρονος άνθρωπος, ο άνθρωπος του άγχους και των νευρώσεων.
Αποτέλεσμα της ανασφάλειας αυτής είναι ή φιλαυτία και ο εγωκεντρισμός του ανθρώπου σε υπερβολικό βαθμό. Είναι πάθη τα όποια αποκόπτουν τον άνθρωπο από τον Θεό,
Στην σημερινή αυτή κατάσταση – αποτέλεσμα της μεγάλης προόδου της τεχνολογίας – ο λόγος των αγίων Πατέρων για τα πάθη και τη θεραπεία τους είναι ιδιαίτερα επίκαιρος.
Ή διδασκαλία των Πατέρων για τα πάθη και την θεραπεία τους, δεν είναι προϊόν επιστημονικής και ψυχολογικής γνώσεως. Είναι καρπός μιας βαθειάς πνευματικής εμπειρίας πού αποκτήθηκε υστέρα από σκληρούς αγώνες και δοκιμασίες πολλών ετών. Σημειώνει σχετικά ο αββάς Ισαάκ ο Σύρος: “Αξιωθείς μεγάλων αντιλήψεων έκομισάμην έαυτώ πείραν εκ των μακρών χρόνων… Τούτων απάντων εν πείρα γέγονα”.
Οι Πατέρες δεν γράφουν εγχειρίδιο ηθικής. Δείχνουν τον δρόμο και τον τρόπο για να οδηγηθεί ο άνθρωπος με την κάθαρση από τα πάθη, στην απάθεια και την θέωσι.
Ή αιχμαλωσία του συγχρόνου άνθρωπου στα αισθητά πράγματα και ή ύποδούλωσίς του στα πάθη κλείνουν τον δρόμο για την κοινωνία με τον Θεό.
Ό άνθρωπος, τονίζουν οι Πατέρες, πρέπει να προχώρηση στην κατά Θεόν ελευθερία. Αυτό γίνεται με την μεταστροφή των παθών σε αγαπητική διάθεση για τον Θεό, ώστε έτσι να μπόρεση να οικειοποιηθεί την σωτηρία και να οδηγηθεί στην θέωση.
Ορισμός και προέλευσης των παθών
Πάθος είναι ή επανάληψης και σταθεροποίησης μιας ηθικής ασθένειας, μιας αμαρτίας π.χ της πλεονεξίας, της μέθης, της ακολασίας.
Ενώ ένα αμάρτημα είναι μία μεμονωμένη ηθική πτώσης, μία συγκεκριμένη παράβασης του ηθικού νόμου, το πάθος είναι ριζωμένη κατάστασης κακίας, είναι ή κατάληψης της ανθρωπινής ψυχής από την ηθική ασθένεια. Ή αμαρτία έχει γίνει κυρίαρχος της ψυχής. Δεν την προσβάλλει πλέον από έξω. Την έχει υποδουλώσει σε πράγματα και καταστάσεις. Είναι ανίκανη να αντίδραση.
Είναι το πάθος διαστροφή των ψυχικών δυνάμεων. Παρά φύσι κατάστασις και κίνησις της ψυχής. Και όπως τονίζει ο αγ. Ιωάννης της Κλίμακος, “το πάθος εν τη φύσει ου πέφυκε’ ου γαρ εστίν κτίστης παθών ο Θεός”. Οντολογικά δηλαδή τα πάθη συνδέονται με την ανυπαρξία, αφού ή ανθρώπινη φύσις δημιουργήθηκε από τον Θεό χωρίς το κακό μέσα της. Και αφού ο Θεός είναι απαθής και ή ψυχή του άνθρωπου “φυσικώς απαθής έστ”.
“Μετά τον θάνατον”, θα μας πει ο ί. Χρυσόστομος,” και ο των παθών έπεισήλθεν όχλος τη ψυχή”. Δηλαδή τα πάθη δεν είναι φυσική κατάστασις της ψυχής. Εμφανίζονται στον άνθρωπο εκ των υστέρων, μετά την αμαρτία.
Ακόμη τα πάθη είναι ασθένεια της ψυχής, “Τα πάθη αρρώστια εστί της ψυχής. Κακία νόσος εστί της ψυχής”.
Ή ψυχή είναι υγιής όταν δεν έχει πάθη. Υγεία της ψυχής είναι ή αρετή. Ή υγεία προϋπάρχει της ασθενείας. Επομένως ή νόσος ερχε-ται αργότερα. Δεύτερη στην ταξί. Είναι αδύνατον να ύπάρχη μία φύσις πού να είναι συγχρόνως ασθενής και υγιής, “αγαθή και πονηρά”. Αναγκαστικά ή μία προηγείται της άλλης.
Ό Μ. Βασίλειος θα μας πει ότι “όταν ή ψυχή βρίσκεται στην φυσική της κατάστασι, ζει στον ουράνιο κόσμο’ όταν όμως βρεθεί μακριά από την κατάστασι αυτή, τότε βρίσκεται κάτω”. Στην πρώτη περίπτωση είναι απαθής· στην δεύτερη βρίσκεται μέσα στα πάθη.
Όλα αυτά είναι αντίθετα με την σημερινή άποψη πού επικρατεί στον κόσμο μας, Σήμερα φυσικός θεωρείται ο άνθρωπος πού ικανοποιεί τις όποιες επιθυμίες του. Και αφύσικος εκείνος πού αγωνίζεται να κόψη τα πάθη του. “Θάρθη καιρός, έλεγε ο αγ. Κοσμάς ο Αιτωλός, “πού το άσπρο θα το λένε μαύρο και το μαύρο άσπρο”. Ή κακία και τα πάθη δηλαδή θα είναι στο αποκορύφωμα τους.
Αίτια, αφορμές καί προέλευσης των παθών
Από που όμως προέρχονται τα πάθη;
Τα πάθη όπως μας διδάσκουν οι Πατέρες βλαστάνουν πάνω στο έδαφος των αισθήσεων καί της μνήμης. Οι αισθήσεις καί τα αισθητά πράγματα του κόσμου, ή κατά την ασκητική ορολογία “ό κόσμος”, είναι ή κύρια αφορμή δημιουργίας των παθών.
Συχνά ένα πάθος δημιουργείται από την κακή συνήθεια, από “την εν τω κακω έξιν”, πού παραμένει για μεγάλο διάστημα στην ψυχή του ανθρώπου. Μια αντιπάθεια προσωρινή, για παράδειγμα, μπορεί να εξελίχθη στο πάθος της μνησικακίας, αν δεν δοθή ή δέουσα προσοχή. Μία ευτραπελία, σε οργή, θυμό, κ.λ.π.
Ή συνήθεια, αν ζήτηση κάτι μία φορά, καί δεν ίκανοποιηθή, εξασθενεί καί υποχωρεί. Αν όμως ικανοποιηθεί, εμφανίζεται κατόπιν ισχυρότερη και με μεγαλύτερη απαίτηση.
Είπαμε ότι τα αισθητά πράγματα είναι κύρια αφορμή για την δημιουργία των παθών.
Όσο δεν απομακρύνεται ό άνθρωπος από τις αισθητές καταστάσεις είτε σωματικά, με την φυγή, είτε ψυχικά, με την αποστροφή της καρδιάς, δίνει αφορμές στον διάβολο να τον πολεμά από μέσα. Διότι όταν ή ψυχή κυριευθεί από τις φοβερές προσβολές των πραγμάτων του κόσμου, αυτές γίνονται προσκόμματα της ψυχής, πού την οδηγούν εύκολα στην ήττα καί την πτώση.
Ή άμετρη επιθυμία για τα αισθητά πράγματα του κόσμου, αντί για τον πόθο της αληθινής αγάπης για τον Θεό, οδηγεί στην παράλογη αγάπη των πραγμάτων του κόσμου” ή και στην υπερβολική αγάπη του εαυτού μας, δηλαδή στην φιλαυτία. Ό άνθρωπος συναρπάζεται από τα αισθητά πράγματα καί δε σκέφτεται ούτε ενδιαφέρεται για τίποτε άλλο.
Χρειάζεται σκληρός αγώνας για την απομάκρυνση καί την απαλλαγή από τα πάθη. Καί ό αγώνας αυτός πρέπει να είναι εκούσιος καί συνεχής. Διότι οποίος δεν απομακρύνει τον εαυτό του από τα αισθητά πράγματα, τα όποια αποτελούν τις αιτίες των παθών, έλκεται καί σύρεται από την αμαρτία χωρίς την θέληση του. “Ό μη μακρύνων εαυτόν εκουσίως από των αίτιων των παθών, ακουσίως υπό της αμαρτίας άνθέλκεται”.
Τα αισθητά πράγματα, τα όποια είναι τα βασικά αίτια της αμαρτίας καί των περισσοτέρων παθών, είναι: Ό οίνος, οι γυναίκες, ό πλούτος και ή ευεξία του σώματος.
Από τα τέσσαρα αυτά αίτία προέρχονται ή γαστριμαργία, ή πορνεία καί όλα τα σαρκικά πάθη, ή φιλαργυρία, ή πλεονεξία, καί τέλος ή φιλοσωματία καί ή φιληδονία. Αυτά με τη σειρά τους αποτελούν τις αίτιες ενός πλήθους άλλων παθών.
Γι’ αυτό ό άνθρωπος πρέπει να αγωνίζεται καί να μην είναι προσκολλημένος σε αυτά. Τότε θα κατορθώσει “νίκη χωρίς αγώνα”. “Αν όμως αδιαφορήσει καί δεχθεί μέσα του τις προσβολές των αισθητών πραγμάτων, τότε αναγκάζεται να πολεμήσει διακινδυνεύοντας την πνευματική του ελευθερία.
Όταν ή καρδιά είναι ζωντανή από την παρουσία του Θεού, τότε οι αισθήσεις ταπεινώνονται” όταν όμως οι αισθήσεις διεγείρονται, τότε ή καρδιά νεκρώνεται.
Ιδιαίτερα οι Πατέρες αναφέρουν ως αιτία των παθών την ανάπαυση του σώματος. Ό ί. Χρυσόστομος θεωρεί την σωματική ανάπαυση καί γενικά την άνεση καί την καλοπέραση ως την χειρότερη μορφή πολέμου. Διότι οί σωματικές απολαύσεις είναι αίτια πολλών παθών.
Όσο περισσότερο αγαπά ό άνθρωπος την σωματική ανάπαυση, τόσο περισσότερο παραχωρεί τόπο στα πάθη. “Αν οι αρετές γεννιώνται από την θλίψη καί τη στενοχώρια, τα πάθη γεννιώνται από την ανάπαυση, την καλοπέραση μας.
Οι σωματικές απολαύσεις καί ηδονές όχι μόνον ενισχύουν τα πάθη, αλλά ξεριζώνουν καί την μικρότερη αντίσταση της ψυχής στα πάθη. Ιδιαίτερα ή σωματική περιποίησης βοηθά τον άνθρωπο να απόκτηση τα πάθη της νεότητος, δηλαδή τα σαρκικά πάθη.
Ή χαρά πού δεν προέρχεται από την αρετή καί γι’ αυτό δημιουργεί διάφορες παράλογες καταστάσεις, δημιουργεί διάφορα πάθη.
Ακόμη ή μνήμη καί ή φαντασία γίνονται με τον δικό τους τρόπο αφορμές παθών. Για να δημιουργηθεί το πάθος ό νους την πρώτη ύλη θα την πάρει από την μνήμη. Ή μνήμη πολλές φορές δίνει τις πρώτες παραστάσεις για την συγκρότηση των παθών.
Ό άνθρωπος δεν έρχεται σε επαφή με τα πράγματα του κόσμου μόνο με τις αισθήσεις, αλλά και με την μνήμη των πραγμάτων του κόσμου πού ακούει καί βλέπει. Με την μνήμη καί την φαντασία πολλές φορές o άνθρωπος στρέφεται στα πράγματα του κόσμου και αιχμαλωτίζεται από τα πάθη.
Την φαντασία χρησιμοποιεί ό διάβολος για να προσβάλλει όσους βρίσκονται μακριά από τις αφορμές καί τις αίτιες των παθών “γαργαλίζων αυτούς, κινήσεις κινών εν αϋτοίς, του διαλογίζεσθαι αυτούς εν τοις αίσχροίς λογισμοίς καί συγκατατίθεσθαι και γενέσθαι υπευθύνους”.
Ό όσιος Νείλος θα μας πή ότι οι προσβολές αρχίζουν από των “ευτελών φαντασιών”. Στην αρχή παρουσιάζονται σαν μυρμήγκια, Αργότερα επιτίθενται σαν λιοντάρια. Αυτός λοιπόν πού αγωνίζεται πρέπει να παλεύη με τα πάθη τότε που είναι σαν μυρμήγκια’ διότι όταν γίνωνται σαν λιοντάρια δύσκολα καταβάλλονται.
Πηγή: Βενεδίκτου Ιερομονάχου Αγιορείτου – ΤΑ ΠΑΘΗ ΚΑΙ Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥΣ – Έκδοση Συνοδεία Σπυρίδωνος Ιερομόναχου Νέα Σκήτη Αγ. Όρους